فرهنگ روستا - دوبيتي ها

پيشگفتار(2)

         قالب شعری-فرهنگی دوبیتی در سراسر مناطق ایران زمین بر اساس خود ویژگی های اقلیمی ـ خلقیات ، احساسات و درونمایه های زندگی مردم هر روستاشکل گرفته و هر گز بدنبال پیدا کردن قالب های شعری با اوزان عروضی نبوده است. این دوبیتی ها سرشار از خلوص و لطافت روحی هستند که با استفاده از لهجه ی محلی و واژگانی که غالبا اصیل می باشند بیان شده اند. همچنین گویای ذوق و قریحه ی  گویندگان دوبیتی ها نیز می باشد.

      از آنجا که دوبیتی های مورد نظر ما عمدتا در فرهنگ روستایی کشورمان شکل گرفته مضامین و حوادث موجود در آنها نیز دارای درونمایه ای از زندگی روستایی است . مناسبات مسلط نظام شبانی یا فئودالی سازنده شالوده زندگی گویندگان این دوبیتی هاست .رد پای  این زندگی در کلمات دوبیتی ها جاری و ساری می باشند. شادی ها،غم ها، دلبستگی ها،عشق، گله مندی از مشکلات زندگی ،ناله از بی وفایی، بد عهدی زمانه و مردم،انتظار،سوگ و...همه و همه در آن ها نهفته است.دوبیتی ها ی مورد نظر ما عموما توسط مردم عادی و گمنام سروده شده اند که غالبا بدلیل عدم برخورداری گوینده از زبان نوشتاری تنها از راه شفاهی و سینه به سینه از این منظقه به منطقه ای دیگر برده شده است و در هر شرایط اقلیمی خود را به  رنگ و بوی زندگی آنجا در آورده و بر زبان مردم جاری شده است. شاید یکسان بودن مضامین غالب این دوبیتی ها در بین اقوام مختلف ایرانی ناشی از همین موضوع باشد.

     دو بیتی هایی که با  نام «حسینا» در روستاهای کرمان ، سیستان و دیگر جای جای ایران کاربرد دارد گواه این موضوع است . بگونه ای که مردم کرمان و سیستان «حسینا» را متعلق به سرزمین خود می دانند.نزدیکی بسیار زیاد این دوبیتی ها از نظر محتوا که همانا آمیختگی آنها با بن مایه های زندگی مردم این دو منطقه می باشد در بسیاری موارد موجب شده تنها بعضی از واژه ها تغییر یافته و پیام تقریبا یکسان می باشد.

      بقول دکتر شمیسا زبان دوبیتی های "کتاب ترانه های نیمروز " از جمله حسینا احتمالا به لحاظ لهجه سیستانی در زبان مردم کرمان تغییر کرده است. «دوبیتی ها را غالبا خود مردم (نه شاعران رسمی) از روی نیاز روحی سروده و در آن آمال خود و زندگی و محیط خود و به طور کلی خویشتن خویش را با زبان مردم بیان کرده اند و این از نظر مردم شناسی و جامعه شناسی حایز کمال اهمیت است . از نظر زبان شناسی نیز مطالعه در لهجه ها و تطور آن  ها و پیوند آن ها بر مبنای فهلویات ( دوبیتی ها) بسیار پر ثمر خواهد بود. در ترانه ها از لعات عربی و فرنگی کمتر نشانی است و اساس آن ها همان زبان ساده محاوره است...دوبیتی هاگاهی مشکلات متون قدیم را حل می کنند زیرا در آن ها به آداب و رسوم مردم قدیم اشاره شده است.» (شمیسا-سیروس،سیر رباعی در شعر فارسی ص 282)

       بقول استاد بهار يكي از هزاران آهنگهاي شعرفارسي كه ازازمنه پيش ازاسلام در ميان طبقات مردم ايران رواج داشته و هنوز هم دركوهستان ها و جلگه هاي زيباي اين مرز و بوم زبان زد صاحبدلان و تسليت بخش دل عشاق و ورد زبان جوانان از مرد وزن ايراني است همانا وزن دلكش «فهلويات» (دوبيتي ها) است ...امروزه نيز ... اين نوع سخن در دامنه هاي كوهستان و...صحاري قوم ايران ورد زبان مرد وزن ، پير و جوان ايراني است و بقدري زياد است كه نمي توان گوينده آنها را بدست آورد ... اين جنس شعر در سينه هاي مردم بياباني و روستاييان ثبت شده و هر چه از آن معروف است به باباطاهر منسوب و مابقي بي نام و نشان سينه به سينه سير مي كند...                                                               

     يكي از اختصاصهاي اين اشعار اين است كه مشتمل بر لغات كهنه ي فارسي و اصطلاحات زيبا و تعبيرات عالي است و من جمله از لغاتي كه در اين اشعار بنظر رسيده و جالب دقت شد همانا لغت «ول» است. كه بجاي معشوق استعمال شده... اختصاص ديگر اين اشعار اين است كه با معاني طبيعي گفته شده و نمونه و علامتي از معاني اشعار شهري ... در آنها يافت نمي شود.                                                                              

    مختصات عمومي دوبيتي ها                                                             

     1-  اصل در  دو بيت يا دو بيتي ها آن است كه شاعر مطلبي را عنوان كند و آن را در دو بيت ختم سازد و و مجموع نيروي احساسات و هيجانها و درد دل خود در لخت آخر بيان سازد و سه لخت اول و دوم و چهارم نيز حكم است كه داراي قافيه باشد و لخت سوم ازاين حيث آزاد و در اختيار گوينده است و گاهي هم ديده شده كه مطلب طولاني و داستاني و عشقي را به همين ترتيب دو بيتي ساخته اند...                  

      2- اختصاص ديگر دوبيتی ها آن است كه همه آنها از حيث لفظ و معني داراي كمال سادگي است و ...ايهام و جناس و ساير صنايع وتكلفات معنوي و... در آنها ديده نمي شود . و آن هايي كه اصل است يعني درآسمان صاف يا زير چادر و يا دامنه كوهسار گفته شده است داراي يك طرز تفكر و تعبير خاص ايراني است ...چنانچه براي كسي كه به اين دو بيتي ها انس گرفته باشد اگر دوبيتي جعلي كه مردم شهر گفته باشند هر قدر هم در سادگي آن سعي شده باشد به بييند بي درنگ به ساختگي بودن آن پي خواهد برد.                                         

    3- ديگر از مختصات آن آزاد بودن قوافي است كه بنا به عادت قديم ميزان قافيه را آهنگ كلمه قرار داده اند.نه حرف چنان كه «يار» و«مال» ،«سر انداز»و «گردن انداز» و«ور من انداخت» و «توي غم انداخت»و « فال گيرم» و «احوال گيرم » و...                                             

     4-  ديگر از علامت قدمت و اصالت اين دوبيتي ها، آن هايي است كه غالبا مصراع سوم تكرار مطلب مصراع دوم بوده و ذهن شنونده را براي گرفتن نتيجه در مصرع  چهارم آماده مي سازد .                          

       5-  ديگراختصاصات اين اشعار لغات روستايي آن است كه غالب آنها فارسي خالص و بعضي از آنها مربوط به لهجه هاي قديم است .

فايده اين ترانه ها (دو بيتي ها)                                                      

...هر چند اين اشعار در نظر علماي شهري و دانشمندان و ادباي عاليقدر از لحاظ ادبي كم ارج مي نمايد ، ليكن  از لحاظ حال و لطف طبيعي و شناختن عادات و حالات و تصورات و تعبيرات مردم روستا ها و از نظر لغات و لهجه و  ساير خصوصيات ... داراي كمال اهميت است ...»( مراجعه شود به مقدمه استاد بهار بر کتابهای ترانه های محلی ایران و  هفتصد ترانه نوشته حسین کوهی کرمانی)

ترانه های عامیانه مردم کرمان، دارای سادگی و غنای عجیبی است که از همان دیرباز مورد توجه مستشرقین نیز بوده است. حدود صد سال پیش کلنل لریمر کنسول انگلیس در کرمان به همراه همسرش اقدام به جمع آوری افسانه ها و ترانه های مردم کرمان کرد که در سال 1353 به همت فریدون وهمن با عنوان «فرهنگ مردم کرمان» در ایران چاپ شد. در سال 1310 حسین کوهی کرمانی کتاب ترانه های ملی را انتشار داد که مورد توجه محافل ادبی قرار گرفت. کوهی این ترانه ها را از سال 1296 شمسی با سیاحت (با پای پیاده) در مسیر کرمان و تهران از زبان مردم دهات و قصبات بین راه گردآوری کرد. بعد از استقبال از کتاب اول، کوهی کار خود را گسترش داد و کتاب دیگری را با مقدمه محمد تقی بهار و به اسم هفتصد ترانه منتشر ساخت (تهران،  1317 ش).

       در سالهای اخیر در مورد این وجه فرهنگ روستایی تحقیقات چندی صورت گرفته که بی تردید هنوز نتوانسته تمامی دوبیتی های مناطق مختلف را گردآوری و بصورت همه جانبه مورد ارزیابی قرار دهد. از آنجا که در این نوشته امکان پرداختن بیشتر به این موضوع نیست به همین مقدار بسنده نموده و علاقمندان را به منابع زیر ارجاع می دهیم . اما پس از این مقدمه تلاش خواهیم کرد نخست به گرد آوری دوبیتی هایی که در روستای کهن (کن) بر زبان مردم جاری بوده و یا هنوز در خاطره ها باقی است بپردازیم .سپس ضمن استفاده از دو بیتی های گرد آوری شده توسط حسین کوهی در یک بررسی تطبیقی (از نظر موضوع،واژگان و...) دوبیتی هایی را که نزدیک به دوبیتی های مورد استفاده مردم روستای کهن می باشند مشخص و در دسته بندی موضوعی  بیاوریم.

 

براي كسب اطلاعات بيشتر در مورد دوبيتي ها به منابع زير مراجعه شود:                                                                                                   

1-     مقدمه استاد بهار بر كتاب هفتصد ترانه نوشته حسين كوهي كرماني

2-     مقدمه استاد بهار بر كتاب ترانه هاي محلي ايران – حسين كوهي كرماني

3-     ترانه و ترانه سرايي در ايران نوشته احمد پناهي سيستاني

4-     از نيما تا روزگار ما (جلد سوم )نوشته يحيي آرين پور

5-     فرهنگ مردم كرمان نوشته لريمر ترجمه فريدون و همن

ادامه دارد